Dennis is 15 jaar en komt zelfstandig voor een controle langs bij tandarts X. X stelt vast dat Dennis 2 gaatjes heeft en dat er geboord moet worden. X stelt voor dat Dennis een verdoving krijgt, Dennis knikt dat hij dat goed vindt en de behandeling wordt uitgevoerd.
Na de afspraak van Dennis komt Jacqueline, 9 jaar oud, samen met haar moeder langs voor controle. De ouders van Jacqueline zijn gescheiden. X geeft aan sealants te willen aanbrengen in het gebit van Jacqueline en geeft aan hoe dit in zijn werk gaat. Moeder vindt dat een goed idee en de behandeling vindt vervolgens plaats.
De kans is groot dat u vergelijkbare casussen meemaakt bij u in de praktijk. In de praktijk kan het lastig zijn te bepalen wie toestemming dient te geven. Hoe zit dat eigenlijk juridisch?
Toestemming minderjarige patiënten
Op grond van de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) dient een patiënt ter uitvoering van verrichtingen op grond van de behandelingsovereenkomst toestemming te geven. Toestemming voor een verrichting aangaande minderjarige patiënten is in de WGBO in drie categorieën verdeeld:
1. Minderjarige patiënten tot 12 jaar
Voor deze leeftijdscategorie geldt dat de ouders die het gezag uitoefenen dan wel een door een rechter benoemde voogd toestemming dienen te geven voor een verrichting. Indien er sprake is van gezamenlijk gezag van twee ouders is in principe van beide ouders toestemming nodig, maar daar bestaan wel uitzonderingen op. Hoewel de toestemming van de patiënt in deze leeftijdscategorie in beginsel niet vereist is, speelt in de praktijk, hoe ouder het kind wordt, het kind zelf ook wel een rol.
2. Minderjarige patiënten van 12, 13, 14 of 15 jaar (dus tot 16 jaar)
Bij patiënten in deze leeftijdscategorie geldt als hoofdregel een dubbel toestemmingsvereiste. Zowel van de patiënt zelf als van de ouders/voogd is toestemming voor een verrichting vereist. Indien een kind van deze leeftijd echter niet in staat wordt geacht om zijn medische belangen te waarderen, is alleen de toestemming nodig van zijn ouders/voogd.
3. Minderjarige patiënten vanaf 16 of 17 jaar (dus tot 18 jaar)
Voor deze leeftijdscategorie geldt dat patiënten – indien zij in staat zijn om de medische belangen redelijk te waarderen – zelfstandig toestemming geven voor een verrichting. Mocht de 16- of 17-jarige daartoe niet in staat zijn dan is toestemming van de ouders/voogd nodig.
Voor alle leeftijdscategorieën geldt een uitzondering voor noodsituaties en niet-ingrijpende verrichtingen. Toestemming mag verondersteld te zijn gegeven als de betreffende verrichting niet van ingrijpende aard is. Een noodsituatie kan bijvoorbeeld zijn dat er sprake is van een verkeersongeval, een kind direct tandheelkundige zorg nodig heeft en de ouders niet op tijd te bereiken zijn.
Weigerende ouder
Als één van de ouders wel toestemming geeft en de andere ouder niet, brengt dat de tandarts in een behoorlijk lastige situatie. In principe kan hij het kind dan niet behandelen. Toch heeft een zorgverlener ook in deze situatie mogelijkheden om een kind te kunnen behandelen. Indien de patiënt jonger is dan 12 jaar dan kan de tandarts op basis van goed hulpverlenerschap besluiten om de patiënt toch te behandelen. In dat geval is vereist dat (i) de behandeling zeer noodzakelijk is, (ii) het niet gelukt is om de weigerende ouder te overtuigen en (iii) de reden van de weigerende ouder evident niet is ingegeven door het belang van het kind maar door een eigen subjectieve mening of belang. Het is aan te raden dat in een dergelijke situatie tevens een collega wordt geraadpleegd én dat een en ander goed in het dossier wordt vastgelegd. In een dergelijk geval kan in uitzonderlijke situaties ook de ene ouder of de behandelend tandarts via de Raad voor de Kinderbescherming vervangende toestemming aan de rechtbank vragen.
Als één ouder van patiënten van 12 t/m 15 jaar weigert toestemming te geven, dan kan de tandarts de verrichting toch inzetten indien het een weloverwogen behandelwens van de patiënt is. De wens van de patiënt gaat dan dus voor op de weigering van de ouders. De patiënt moet wel de eigen belangen in dit kader goed kunnen afwegen. Daarnaast kan een tandarts bij deze leeftijdscategorie in uitzonderlijke gevallen de weigering van de ouders/voogd naast zich neerleggen indien de verrichting kennelijk nodig is om ernstig nadeel voor de patiënt te voorkomen. De tandarts moet dit goed kunnen onderbouwen.
Dennis en Jacqueline
Terug naar de casus: Heeft tandarts X goed gehandeld bij Dennis en Jacqueline? Voor Dennis geldt dat er gezien zijn leeftijd toestemming van zijn ouders/voogd nodig was voor de verrichting. In de praktijk is het van belang wat de gebruikelijke gang van zaken is. Is met de ouders/voogd afgestemd dat Dennis alleen mag komen en dat de gebruikelijke verrichtingen mogen worden toegepast? Als dat niet zo is en Dennis komt bijvoorbeeld voor het eerst alleen, dan dient de tandarts alert te zijn en contact te zoeken met de ouders/voogd voor toestemming.
Voor Jacqueline geldt dat het goed lijkt te zijn gegaan, want haar moeder was bij de afspraak en heeft toestemming gegeven. Het kan echter wel zo zijn dat Jacqueline nog een andere ouder heeft. Gelukkig mag een tandarts er in beginsel vanuit gaan dat de ouder die niet aanwezig is toestemming geeft voor de behandeling. Dat geldt echter niet in de volgende twee situaties: (i) als er sprake is van een ingrijpende medische niet-noodzakelijke of medisch ongebruikelijke behandeling, of (ii) als de tandarts aanwijzingen heeft dat de niet aanwezige ouder een andere mening over de behandeling heeft. De tweede situatie kan zich met name voordoen in het geval dat ouders gescheiden zijn en gebleken is dat zij het niet met elkaar eens zijn.
Voorkomen is beter dan genezen
Om lastige situaties te voorkomen is het aan te raden om voorafgaand aan een nieuwe behandelrelatie met een minderjarige patiënt de volgende zaken te regelen:
- Breng in beeld wie het gezag uitoefent. Dat kan in gesprek met ouders/voogd worden besproken maar u kunt ook het gezagsregister raadplegen.
- Bij een tiener tussen 12 en 16 jaar: bespreek of er toestemming is van de ouders dat hij/zij alleen naar de afspraak komt en welke verrichting uitgevoerd kunnen worden.
- Bij gescheiden ouders: vraag naar de gemaakte afspraken en/of een gerechtelijke uitspraak.
Vooral in gevallen waarvan mogelijk sprake is van een ‘verstoorde’ of ‘complexe’ gezinssituatie kan het relevant zijn dat voornoemde zaken in de praktijk goed op orde zijn.
Ook gedurende de behandelrelatie met een minderjarige patiënt is het van belang dat u alert blijft op dit toestemmingsvraagstuk. Zoals blijkt uit dit artikel kan dit naar gelang de patiënt ouder wordt namelijk veranderen.
Dit artikel verscheen ook in het Magazine NT-Dentz, het blad van de KNMT, uitgave februari 2021.